نگاره های نور (۳) کمال الدین بهزاد

13 اردیبهشت 1387

در دو پست قبلی که اختصاص به نگارگری ایران داشت از تصاویر نگاره های کمال الدین بهزاد استفاده کردم و چندین بار هم در جواب به کامنت ها از این نگارگر نام بردم. شاید این برگرده به علاقه و ارادت خاصی که خودم به استاد بهزاد دارم (من قبل از اینکه آثار بهزاد را بشناسم هیچ علاقه ای به نگارگری ایران نداشتم چون فکر می کردم خیلی تکراری، کهنه و خسته کننده هستند و دور از دنیای واقعی. اما وقتی سر کلاس های دانشگاه، تجزیه و تحلیل آثار هنری را یاد گرفتم و کار به کشف نحوه ی کمپوزیسیون و هندسه ی پنهان (فرم و رنگ) موجود در آثار رسید هر روز بیشتر از روز قبل شیفته ی این آثار گرانبها ـ الان که می خوام در موردشون بنویسم دست و دلم می لرزه ـ  شدم) اما دلیل واقعیش اینه که کمتر کسی (ایرانی و خارجی) وجود داره که نگارگری ایران را بشناسه و سر تعظیم در برابر آثار بهزاد فرود نیاره...

بعد از نوشتن اون دو پست، کتابی به دستم رسید درباره ی زندگینامه و آثار بهزاد که از وجودش هیچ اطلاعی نداشتم. کتاب کمال الدین بهزاد؛ نوشته ی قمر آریان؛ چاپ اول پاییز ۱۳۶۲؛ انتشارات هنر و فرهنگ و انتشارات هنرمند. نمی دونم این کتاب تجدید چاپ شده یا نه. نکته ی جالبی که توی این کتاب نظرم را جلب کرد، جستجو و دقت نویسنده بود در ارائه ی مستندات و مکتوباتی که در رابطه با بهزاد وجود داشته (ایرانی و خارجی) با ذکر آدرس دقیق اسناد و حتی آدرس نگاره ها، که به نظرم کار محققان آثار بهزاد را تا حد قابل ملاحظه ای هموار کرده است.

*****

در ادامه قسمتهایی از همین کتاب را می خوانید که دلیل انتخابشان پاسخ به سئوالاتی ست که در کامنت های پست های قبل ازم شده...

* بهزاد نخستین نقاشی است که اسلوب نقاشی مغولی را در ایران متروک ساخت و شیوه خوش مخصوص ایرانیان را بوجود آورد.

* کمال الدین بهزاد بکمال رساننده ء سنت های عظیم این هنر ظریف ایرانی بود و نام او بود که قسمت عمده ء هنر مینیاتور اسلامی را بعد از وی به سبک و شیوه ایرانی در آورد.

* اما این سبک و شیوه خاص بهزاد چیست؟ در همه ی این آثار که انتساب آنها به بهزاد مورد قبول اکثر هنرشناسان است بهزاد مهارت خاصی در مراعات تناسب بین اجزاء و در انتخاب ماهرانه رنگهای مناسب نشان می دهد. دقت در طبیعت و مهارت بکاربردن رنگ ـ رنگهای نو و تا حدی ابتکاری ـ از مختصات سبک او است. شاخه های پر شکوفه،‌چهارچوبها و شبکه های خوش نقش پنجره و دیوار، نقشهای روشن و نمایان قالی ها و فرش ها، تنوع رنگهای مناسب، همه از هدیه های این قلم ماهر استادانه است. چنانکه چهره ها نیز برخلاف آنچه از کار یک مینیاتور ساز انتظار می رود قلم انداز و بی دقت تصویر نشده و گویی در آنها غرض، نشان دادن حرکات و حالات کلی و عمومی چهره نبوده است تا به طرح کلی عمومی صورتها اکتفا کند بلکه هنرمند با دقت خاص جزییات صورتها را با نسبت کوچک و محدود دقیقا نشان داده است چنانکه صورتها تنها عبارت از چهره های کلی و عمومی نیستند افراد و اشخاص معین هستند که حرکات و اطوار و خصایل آنها نیز در قیافه شان منعکس شده است و گاه حتی در حال سکون و آرامش نیز قیافه و چهره آنها وضع طبیعی دارد.

بهزاد در انتخاب رنگها دقت دارد اما پیداست که رنگهای سرد مثل سبز و آبی را مخصوصا برای تجسم محیط داخل خانه ترجیح می دهد و لیکن همواره با کمک بعضی رنگهای گرم مخصوصا با رنگ نارنجی شفاف روح و جلوه ای به آنها می بخشد و آنها را حالتی از یک روز آفتابی می دهد.

در جزییات این تصاویر، هنرمند به تجسم زندگی پرشکوه و لباس و هیات پروقار درباریان و دانشمندان و محتشمان اکتفا نکرده از اطوار و احوال عامه، از تجسم اصطبل، از تصویر وضو گرفتن یک آدم معمولی در مسجد و از تصویر جزییات مختلف از این نوع نیز خودداری نکرده است. باین معنی اثر او حاکی از زندگی سالون ها نیست، زندگی کوچه بازار و زندگی شهر و ده نیز در اثر او مجال نمود و ظهور پیدا کرده است و این نکته از جهات ارزش و اهمیت آثار او بشمارست.

قطع نظر از آنچه بهزاد در ترکیب و ساختمان آثار خویش از استادان دیگر ـ استادان پیش از خود ـ گرفته است مجموعه ی اثر او حاکی است از یک تهور و پیشرفت قابل ملاحظه در کار مینیاتور.

کارهای او مخصوصا از لحاظ ارتباطی که با متون ادبی ـ متونی که این آثار برای آنها ساخته شده است ـ دارند عالی است. صورتها در همان مقدار محدودی جا، که برای تجسم و تجلی خویش دارند خیلی خوب جای خود را یافته اند و تعداد آنها نیز همه جا مناسب و حساب شده است و تناسب رنگهاشان هم دقیق است و بارز.

مجموعه آثار بهزاد روی هم رفته، هم مشتمل بر مضامین رزمی و حماسی است، هم متضمن معانی بزمی و عشقی و البته بیان حرکات و احوال و اطوار اشخاص هم در هر دو شیوه کاملا استادانه است. در جزییات آثار او نشانه تمایل بنوعی رئالیسم محسوس است. هنرمند مخصوصا سعی دارد حوادث مورد نظر را در قیافه ها ـ با وجود کوچکی آنها و ریزی آنها ـ و در حرکات ـ با وجود محدودیت از حیث جا و از حیث مضمون که پیروی از شاعر را لازم می کرده است ـ نشان دهد و حتی حرکات حیوانات را نیز به دقت ملاحظه و رعایت می کند.

رویهمرفته در آثار بهزاد آمیزکاری و هماهنگی رنگها تا حدی جزو مختصات بشمار است. بعضی کارهایش نشان می دهد که صورت را اول بزرگ می کشیده است و بعد آنها را به مقیاس کوچکتر ترسیم می کرده است.